Symbolika w malarstwie.

Hugo Tarres
31 maj 2020
5 minut(y) czytania

Zaktualizowano: 3 paź 2020

Symbole są obecne wszędzie, w literaturze i sztuce, w przysłowiach, związkach frazeologicznych i dowcipach. Symbol, to sposób przekazania odbiorcom dodatkowej informacji czy zmuszenie go, by pod powierzchnią prostych znaków i słów doszukiwał się utajonych treści. W sztuce antycznej używano przedmiotów, jako symboli określonej dziedziny, którą zarządzał dany bóg czy muza. I tak, mamy kitarę, zwój papirusu, pióro, piorun, trójząb, róg kozy itp.

Niektóre symbole, szczególnie te odnoszące się do religii, są do dziś bardzo czytelne. Nikomu nie sprawia trudności zrozumienie symbolu krzyża czy baranka. Kozioł w malarstwie opartym na motywach ze Starego Testamentu oznacza kozła ofiarnego, na którego kapłan raz w roku składał symbolicznie grzechy i wypędzał na pustkowie. Widząc mężczyznę, który wznosi ostrze nad chłopcem ułożonym na kamieniach, doskonale wiemy, że jest to ofiarowanie Izaaka przez Abrahama (ulubiony motyw malarzy, Rembrandt, Caravaggio, Pedro Oriente). Symbolem, który rozpozna nawet starsze dziecko jest oczywiście jabłko, trzymane w ręce przez nagą kobietę lub podawane przez węża (chimerę) owinięte dookoła drzewa. Obrazy (Memling, Masaccio, Michał Anioł) ukazujące uskrzydloną postać z mieczem w dłoni są też bardzo łatwe do interpretacji; wszak każdy wie, że zostaliśmy wypędzeni z raju, a archanioł Michał zaś strzeże jego bram.

Krzyż, baranek, krzak gorejący, złoty cielec, kamienne tablice, siedem krów chudych pożerających siedem krów tłustych (np. Andrea del Sarto, Józef wyjaśniający sny faraonowi) to bardzo czytelne symbole męki, cierpienia, powołania Mojżesza czy zawarcia przymierza Boga z ludźmi. Malarze, szczególnie średniowieczni, podobnie jak iluminatorzy rękopisów w klasztornych skryptoriach używają też symboli utajnionych, wymagających wiedzy lub uważnej obserwacji i interpretacji. W każdej kulturze istnieją rzeczy mające ukryte znaczenie, są to zarówno artefakty, jak i części ciała ludzkiego – oko, ucho, ręka. Obserwowanie przyrody i zachowań zwierząt było ulubionym zajęciem minionych pokoleń. W Rzymie wróżono z lotu ptaków, co nazywano auspicjami. Ptakom i innym zwierzętom przypisywano właściwości magiczne, podobnie jak roślinom, umieszczanie zwierząt na obrazach, bądź jako postaci centralnych (słynny Baranek o ludzkich oczach van der Weydena), bądź jako ozdobników miało przekazywać dodatkową treść.

Symbole stosowane w malarstwie można podzielić na:

- znaki i pismo (znaki krzyża, jest ich 17, m. in. swastyka, krzyż templariuszy, św. Andrzeja, prawosławny, Alfa i Omega)

- liczby i figury geometryczne

- żywioły

- ciała niebieskie

- zjawiska natury i pory roku

- kamienie szlachetne i metale

- rośliny w całości i ich części

- zwierzęta - ptaki i inne

- części ciała ludzkiego

- postacie biblijne

- postacie mitologiczne i hybrydy(centaury, syreny, jednorożce, smoki)

- sprzęty (stół, tron, wóz)

- przedmioty (lampa, świeca, waga)

- potrawy (chleb, wino, jajko)

- budowle (świątynia, stajnia, młyn u Bruegela, labirynt)

Mając ten spis można się pokusić na przykładową analizę kilku obrazów.

1/ Hieronim Bosch, Pokłon Trzech Króli (Prado)

Jest to tryptyk, ukazujący w środkowej części dwóch mężczyzn, Madonna siedzi nieco na prawo, a czarnoskóry król w białej szacie zajmuję lewą część głównego obrazu. Na dachu zrujnowanej stajni siedzą monstra, które mogą symbolizować diabły, po lewej, na drugim planie widzimy św. Józefa, który suszy pieluszki przy ogniu. Najistotniejsze, choć nierzucające od razu w oczy, są przedmioty ofiarowywane Dziecku – złote figurki stojące na podłodze wyobrażają ofiarę Abrahama oraz ropuchę, symbol herezji. Czarnoskóry Kacper niesie kuliste naczynie z mirrą, a na nim widzimy wyrzeźbione postacie królów proszących o wodę króla Dawida. Sama mirra jest symbolem męki Chrystusa, a pelikan siedzący na pokrywie naczynia to Chrystus. Pelikan to jeden z ptaków symbolizujących Chrystusa, gdyż wg. legendy pelikany karmią młode swoją krwią. Innymi ptakami o podobnym znaczeniu są – orzeł, także walczący z wężem (szatan), paw (wcale nie pycha, ale piękno) oraz feniks (odradza się z własnej śmierci, jest tylko jeden na świecie). Warto dodać, że szczególne znaczenie mają - bocian (symbolizuje opiekuńczość wobec starych rodziców), żuraw (święty ptak mądrości i czujności) oraz wróbel. Najskromniejszy i pospolity szary ptaszek symbolizuje opiekę Boga nad ludźmi; wierzono też, że wróble przenoszą dusze w zaświaty). W filmie Zanussiego, ,, Życie to śmiertelna choroba przenoszona droga płciową" jest scena, w której chory na raka lekarz wchodzi do kościoła i nagle widzi latającego wróbla. Nie jest to zbyt rzadki widok, bo wróble wlatują niekiedy do wysokich budynków, ale po jakimś czasie, gdy lekarz jest w agonii, na szafie szpitalnej, nocą, widzi wróbla.

2/ Leonardo da Vinci, Madonna Benois ( Ermitaż)

Młoda, roześmiana kobieta trzyma na kolanach pulchnego dzieciaka i tylko aureole nad głowami mówią o świętości postaci. Maria bawi się z dzieckiem pokazując mu kwiatek. Dziecko z zaciekawieniem ogląda łodyżkę z niewielkimi niebieskimi kwiatkami; z pozoru pogodny obrazek, ale przyjrzawszy się kwiatkowi widzimy cztery krzyżujące się płatki – symbol męczeńskiej śmierci czekającej Dziecko. Kwiaty stanowią często zarówno ozdobę jak i symbol; najważniejsza jest lilia (czystość) i róża ( biała jako dobre czyny, czerwona jako męczeństwo). Jest pnącze zwane passiflorą (kwiat pasji) , czyli męczennicą; jego kwiaty mają kształt fioletowej korony z czarnymi słupkami i pręcikami; kwiat ten stanowi symbol ukrzyżowania, słupki to gwoździe, pręciki to ciernie.

3/ Leonardo da Vinci, Madonna wśród skał (wersja w Luwrze)

Trzeba zwrócić uwagę na gest anioła, a w zasadzie palec, wskazujący rozbawione Dziecko; obraz w ten sposób nabiera dramatycznej wymowy, gdyż mówi o nieubłaganej śmierci. „ten oto umrze na krzyżu”. W wersji z National Gallery ten gest już nie występuje.

4/ Jan van Eyck, Portret Arnolfinich (National Gallery, Londyn)

Bardzo znany obraz ukazujący komnatę zamożnych małżonków. Małżeństwo zawarte przed Bogiem stanowi rodzaj świątyni, a przed wejściem do niej zdejmujemy obuwie; na pierwszym planie, po lewej widzimy zrzucone chodaki. Na oknie, w głębi, leży jabłko, owoc o wyjątkowej symbolice. Granat, gruszka i pomarańcza też mieszczą się w tym pojęciu. Jabłko, poza owocem kuszenia, jest symbolem męki Jezusa, „Przybity do krzyża, wiszący jak jabłko na drzewie.” W żyrandolu nad głowami małżonków widnieje jedna świeca, choć jest przecież więcej uchwytów; jest to albo symbol Jezusa jako światła, albo symbol krótkości życia spalającego się jak świeca.

5/ Nicolas Poussin, Et in Arcadia ego (Luwr)

Na koniec obraz, o którym napisano tomy. Kilkanaście lat temu pojawiła się książka, która wywołała ożywioną dyskusję, spory, polemiki, a nawet wyzwiska i oskarżenia o bluźnierstwo. Mowa o pracy ,, Święty Graal, Święta Krew". Na obrazie widzimy pasterzy i kobietę. Pejzaż bukoliczny, wręcz rajski, ale mamy też i grób przypominający o śmierci (ten sam tytuł nosi obraz Guercino, przedstawiający pasterzy i ogromną czaszkę. Czaszka jest bardzo czytelnym symbolem, wystarczy popatrzeć na dwie wersje Latoura, Pokutującej Magdaleny. Pomijając symbolikę Arkadii (czyli wspaniałego życia) i śmierci (grób, czaszka), obraz ten od lat stanowi wg badaczy dowód na ukrywanie tajemnicy świętego Graala, czyli żywej krwi Jezusa w Jego dzieciach. Kościół ostro zwalcza te teorie, choć pierwszą dynastię francuską, Merowingów, uważano za bezpośrednich potomków Jezusa. Vide Dan Brown, Kod Leonarda.

W interpretacje symboli malarskich można się bawić w nieskończoność. Nie omawiam tu kompozycji czy barwy, choć i ją można traktować symbolicznie. Np. u romantycznego Blake’a Lucyfer wzniecający bunt aniołów jest pięknym mężczyzną, przypominającym antycznych bogów, ale jego ciało jest szare, co wzmaga grozę. Największe pole do popisu mamy oczywiście przy tematyce mitologicznej i biblijnej, ale i w malarstwie „świeckim” możemy znaleźć symbole, np. rozpaczy w obrazie van Gogha Kruków nad polem zboża, czy zniszczenia w moim ulubionym obrazie Turnera, Ostatnia podróż Fighting Témémeraire. Wspaniały okrę holowany na swoistą śmierć.